PRAWA AUTORSKIE A INNE PRAWA WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ

Prawo autorskie stanowi część prawa własności intelektualnej (prawo na dobrach niematerialnych) i oznacza ogół praw przysługujących twórcy utworu oraz zbiór norm prawnych związanych z tworzeniem utworów, korzystaniem z nich i ich ochroną. W szerszym znaczeniu terminem tym objęte są także regulacje dotyczące tzw. praw pokrewnych, związanych m.in. z wykonaniami artystycznymi, produkcją i dystrybucją utworów[1].

Termin »własność intelektualna«[2] oznacza różnorodne wytwory umysłu człowieka. Jest ściśle związany z procesami tworzenia i użytkowania zdobytej wiedzy, posiadanych doświadczeń i kompetencji oraz odnosi się do wszelkich efektów pracy ludzkiego umysłu: artystycznych, wynalazczych, naukowych oraz do praw korzystania z nich. Jest określeniem zbiorczym, obejmującym dobra niematerialne, chronione w ramach szeroko rozumianego prawa autorskiego (obejmującego prawa pokrewne), ale i prawa własności przemysłowej. Termin ten jest zatem używany w kontekście ochrony nie tylko: a) utworów literackich, artystycznych i naukowych[3], ale także b) bazy danych[4], c) wynalazków, wzorów użytkowych, wzorów przemysłowych, znaków towarowych, oznaczeń geograficznych i topografii układów scalonych[5] oraz d) odmian roślin[6]. Prawo autorskie różni się od prawa własności przemysłowej zarówno przedmiotem ochrony jak i sposobem ochrony. Dla przykładu, w tym drugim przypadku niezbędne jest podjęcie określonych czynności prawnych by ochronę uzyskać.

Powstanie prawa autorskiego wywodzi się z przywilejów drukarskich. Za pierwszy akt prawny chroniący autorskie prawa majątkowe w dzisiejszym rozumieniu uważa się angielski Statute of Anne (1710). Zasadność ustanowienia prawa autorskiego znajduje wyraz w teoriach odwołujących się do:

• względów utylitarnych (ujęcie to oparte jest na założeniu, że przyznanie twórcy prawa wyłącznego do jego utworów stymuluje go do działalności twórczej)
• włożonej przez twórcę pracy (teoria, zgodnie z którą praca uzasadnia przyznanie temu, kto ją świadczył, prawa wyłącznego do jej rezultatu)
• osobowości twórcy (teoria bazująca na stwierdzeniu, że dzieło jest uzewnętrznieniem indywidualnej osobowości twórcy i już z tego względu zasługuje na szczególną ochronę)
• względów ekonomicznych (celem prawa autorskiego jest ustanowienie mechanizmów zabezpieczających interesy ekonomiczne twórcy) [7].

PRZEDMIOT OCHRONY

Przedmiotem ochrony na gruncie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 roku w Polsce są dobra niematerialne, jakimi są utwory artystyczne, literackie, naukowe i przedmioty praw pokrewnych, w tym artystyczne wykonania. Dobra te istnieją niezależnie od rzeczy. Inaczej ujmując, rzeczy nie stanowią warunku dla ich istnienia. Oczywiście dobra niematerialne mogą występować w obrocie dzięki nośnikom materialnym, na których zostały zapisane, ale egzemplarze (tj. książki, obrazy, płyty) tych dóbr stanowią odrębny przedmiot ochrony.

Ustawodawca dookreśla, że w szczególności przedmiotem prawa autorskiego są utwory:

• wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe),
• plastyczne,
• fotograficzne,
• lutnicze,
• wzornictwa przemysłowego,
• architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne,
• muzyczne i słowno-muzyczne,
• sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne,
• audiowizualne (w tym filmowe).

Należy zaznaczyć, że wyliczenie to ma oczywiście charakter katalogu otwartego, co w praktyce oznacza, iż mogą istnieć także inne kategorie utworów zasługujących na ochronę, takie jak np. dzieła multimedialne czy gry komputerowe.

Ochrona utworu przysługuje twórcy niezależnie od dokonania jakichkolwiek formalności (np. rejestracji). Bez znaczenia jest także wiek i poczytalność autora (twórcą może być dziecko czy osoba ubezwłasnowolniona). Nie jest również istotne, czy twórca zamierzał stworzyć dzieło, czy powstało ono niejako przypadkiem. Ochronie autorsko-prawnej podlegają także utwory określane mianem „kiczu” czy „tandety”, bowiem estetyczna lub użytkowa wartość dzieła jest bez znaczenia (jeśli tylko spełnione są przesłanki twórczości, oryginalności i indywidualności). Chronione przez ustawę są także utwory nieukończone (np. szkice, plany, projekty dzieł, ich wstępne wersje, fragmenty)[8].

Spod ochrony zostały natomiast wyłączone: odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne (art. 1 ust. 21 pr. aut.). Nie stanowią przedmiotu prawa autorskiego także: akty normatywne lub ich urzędowe projekty, urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole, opublikowane opisy patentowe lub ochronne, proste informacje prasowe (art. 4 pr. aut.).

TWÓRCA

Podmiotem uprawnionym z tytułu praw autorskich (osobistych i majątkowych) jest twórca. Autorstwo uzyskuje się przez sam fakt stworzenia dzieła. Twórcy przysługują zarówno prawa osobiste (niezbywalne), jak i majątkowe (które mogą być przenoszone na inne podmioty w drodze dziedziczenia lub umowy).

Twórcę winno się odróżnić od „podmiotu uprawnionego z tytułu praw autorskich”. Z uwagi na to, że twórca posiada uprawnienia, by przenosić majątkowe prawa autorskie do utworu, może się zdarzyć, iż nabywcą tych praw będzie inna osoba fizyczna lub prawna (np. wydawca, producent, organizacja zbiorowego zarządzania). Wówczas osoby te, choć nie są twórcami, będą mogły wykonywać prawa autorskie.

Pojęcie twórcy należy również odróżnić od „właściciela dzieła”. Prawo autorskie istnieje niezależnie od egzemplarza, na którym utwór został utrwalony. W praktyce oznacza to, że przeniesienie własności egzemplarza nie jest równoznaczne z przeniesieniem praw autorskich do utworu (i odwrotnie). Tym samym prawo autorskie i prawo własności może przysługiwać różnym podmiotom.

PRAWA AUTORSKIE MAJĄTKOWE I OSOBISTE

Twórcy przysługują prawa osobiste i majątkowe do utworu. Pierwsze z nich pozostają po stronie twórcy i mają charakter praw niezbywalnych[9]. Zgodnie z art. 16 pr. aut. autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem, a w szczególności prawo do:

• autorstwa utworu (co oznacza, że twórca dzieła winien zawsze być określany jako autor utworu);
• oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo; przy okazji warto zaznaczyć, że anonimowość lub korzystanie z pseudonimu nie oznacza, że twórca wyzbywa się wynagrodzenia za korzystanie czy rozpowszechnianie swojej twórczości przez inne podmioty);
• nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania (tzn. że zakazuje się wprowadzania zmian w utworze bez uprzedniej zgody twórcy oraz wykorzystania dzieła, które wypacza jego sens);
• decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności (tym samym, twórca przesądza, kiedy utwór jest ukończony i może być publicznie prezentowany);
• nadzoru nad sposobem korzystania z utworu (np. nad wykonaniem projektu biżuterii, mebli)[10].

Wyrażenie „w szczególności” zawarte w omawianym przepisie świadczy o tym, że katalog praw osobistych jest otwarty.

Twórcy przysługują również majątkowe prawa autorskie związane z powstaniem utworu. Zgodnie z art. 17 pr. aut. majątkowe prawa autorskie to:

• prawo do korzystania z utworu (twórca ma m.in. prawo do zwielokrotnienia i rozpowszechnienia utworu, a także do udzielenia licencji lub przeniesienia prawa autorskiego na inny podmiot);
• prawo do rozporządzania utworem na wszystkich polach eksploatacji (twórca decyduje, w jakim zakresie z chronionego utworu może korzystać podmiot trzeci);
• prawo do wynagrodzenia za korzystanie z utworu (warto przy tym zaznaczyć, że twórca może zrzec się prawa do wynagrodzenia).

Autorskie prawa majątkowe – oprócz tego że można je przenieść na inne osoby – podlegają także dziedziczeniu. Ponadto są ograniczone w czasie. Oznacza to, że gasną z upływem siedemdziesięciu lat, liczonych co do zasady od śmierci twórcy. Po upływie tego terminu każdy może z określonego utworu korzystać, oczywiście przy jednoczesnym poszanowaniu praw osobistych (których ochrona jest nieograniczona czasowo). Inaczej ujmując, utwór wchodzi do tzw. domeny publicznej (o której mowa poniżej).

Majątkowe prawa autorskie podlegają także stosownym ograniczeniom z uwagi na interes publiczny lub indywidualny. Wśród ograniczeń tych wymienić można chociażby: dozwolony użytek, prawo cytatu czy prawo przedruku.

DOMENA PUBLICZNA

Po upływie ochrony prawno-autorskiej prawa autorskie majątkowe wchodzą do tzw. domeny publicznej. To znaczy, że po upływie wskazanych w ustawie terminów ochrony autorsko-prawej, każdy może z danego utworu korzystać i może nim rozporządzać. Nie jest wymagana zgoda uprawnionego (np. spadkobiercy), ale oczywiście należy respektować prawa osobiste twórcy.

Prócz utworów, których czas ochrony praw majątkowych upłyną, w domenie publicznej są także:

• idee, pomysły, metody badawcze
• akty prawne, dokumenty urzędowe (znaki i symbole urzędowe), opublikowane opisy patentowe, proste informacje prasowe
• utwory, które nigdy nie korzystały z ochrony autorsko-prawnej (zbyt niski poziom twórczości)
• utwory, które na podstawie poprzednio obowiązujących aktów prawnych zo­stały wyłączone spod ochrony i dla których obecny ustawodawca nie przewi­dział instytucji „odżycia" ochrony prawnej

Utwory będące w domenie publicznej mogą być swobodnie wykorzystywane bez konieczności
uzyskania zgody podmiotu uprawnionego oraz bez konieczności zapłaty wynagrodzenia
z tytułu korzystania.

DOZWOLONY UŻYTEK

Instytucja dozwolonego użytku upoważnia do korzystania (odpłatnego albo nieodpłatnego) z chronionego utworu bez zgody uprawnionego z uwagi na zasługujący na ochronę interes publiczny oraz interesy osobiste użytkowników.

Dozwolony użytek nie może naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszne interesy twórcy. W polskim systemie prawnym wyróżniamy dozwolony użytek prywatny i publiczny.

DOZWOLONY UŻYTEK PRYWATNY

Bez zezwolenia twórcy wolno nieodpłatnie korzystać z już rozpowszechnionego utworu w zakresie własnego użytku osobistego. Przesłankami dopuszczalności korzystania z utworu w ramach dozwolonego użytku prywatnego są:

• korzystanie z już rozpowszechnionego utworu
• własny użytek osobisty, obejmujący krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego
• korzystanie z utworu w celach niekomercyjnych
• nieodpłatność

Z zakresu dozwolonego użytku osobistego zostały wyłączone następujące działania:

• budowanie wg. cudzego utworu architektonicznego i architektoniczno-urbanistycznego
• korzystanie z elektronicznych baz danych spełniających cechy utworu
• korzystanie z programów komputerowych

DOZWOLONY UŻYTEK PUBLICZNY – WYBARNE ZAGADNIENIA:

W ramach dozwolonego użytku publicznego instytucje naukowe i oświatowe mogą – w celach dydaktycznych lub prowadzenia własnych badań – korzystać z rozpowszechnionych utworów w oryginale i w tłumaczeniu oraz sporządzać w tym celu egzemplarze fragmentów rozpowszechnionego utworu. Właściciel egzemplarza utworu plastycznego może go wystawić publicznie, jeżeli nie łączy się z tym osiąganie korzyści majątkowych. Wolno korzystać z już rozpowszechnionych utworów dla dobra osób niepełnosprawnych. Wolno także korzystać z utworów na potrzeby parodii, pastiszu, karykatury, w zakresie uzasadnionym prawami tych gatunków twórczości.

Ustawa zezwala ponadto powołanie się na PRAWO CYTATU. Cytat musi jednak spełniać określone przesłanki. Posługiwanie się cytatem jest dozwolone jeżeli:

• cytat służy takim celom jak: analiza krytyczna, nauczanie, wyjaśnianie, polemika
• kiedy cytat powiązany jest z twórczością cytującego
• kiedy zostaje zachowana proporcja między rozmiarem cytatu a utworem przejmującego (cytat w stosunku do całości musi pełnić role podrzędną).

Prawo autorskie © 2022 by Anna Pluszyńska is licensed under CC BY 4.0 

[1] J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, 2016, s.21.
[2] Określenie „własność intelektualna” jest używane w konwencjach międzynarodowych, a także w nazwie Światowej Organizacji Własności Intelektualnej (WIPO). Doktryna o własności intelektualnej stała się podstawą art. 27 ust. 2 Deklaracji Powszechnych Praw Człowieka uchwalonej przez Zgromadzenie Narodów Zjednoczonych w dniu 10 grudnia 1948 r.
[3] Chronionych na podstawie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
[4] Chronionych na podstawie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawie o ochronie danych osobowych.
[5] Chronionych na podstawie ustawy - Prawa własności przemysłowej. Należy dodać, że niektóre z praw, jak np. znaki towarowe mogą być jednocześnie chronione na podstawie ustawy o prawie autorskim, jeśli spełniają one cechy utworu.
[6] Chronionych na podstawie ustawy o ochronie prawnej odmian roślin.
[7] J.Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, 2016, s.22-23.
[8] J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, Warszawa 2008, s.25.
[9] Możliwe jest jednak zezwolenie na wykonywanie tego prawa przez podmiot trzeci np. w sprawie decydowania o pierwszym udostępnieniu publiczności.
[10] J. Barta, R. Markiewicz, Prawo..., op. cit., s. 67-82.

Korzystanie z utworów innych twórców przysparza niekiedy problemy, dlatego celem poniższego opisu jest próba wyjaśnienia różnicy pomiędzy gromadzeniem i redystrybucją kolekcji utworów od remiksowania kilku utworów w celu utworzenia nowego dzieła zależnego. Dla zobrazowania różnicy posłużę się przykładem pracy: „kuratora wystawy” i „twórcy obrazu”.

Kurator wystawy dobiera utwory chcąc je prezentować jako zbiór. Każde dzieło jest częścią wystawy, ale stanowi odrębny utwór i jest opatrzony odrębną licencję CC. To oznacza, że wystawa jako całość nie musi godzić różnych licencji, na których są publikowane dzieła.

W celu zilustrowania posłużę się poniższym rysunkiem. Wyobraź sobie: ścianę galerii, a na niej cztery obrazy, każdy oprawiony w ramę, podpisany i oznaczony odpowiednią licencją. Uczestnicząc w wystawie oglądasz każde dzieło osobno, poświęcając mu co najmniej kilka minut. Jest to możliwe, ponieważ są one prezentowane w taki sposób, że wyraźnie widzisz granice między jednym a drugim utworem.

Fot. 1. Dzieła zaczerpnięte z https://www.wikipedia.org/, od lewej:

„Żydówka z pomarańczami” autorstwa Aleksandra Gierymskiego, utwór w domenie publicznej
„Gwieździsta noc” autorstwa Vincenta van Gogha, utwór w domenie publicznej
„Dwanaście słoneczników w wazie” autorstwa Vincenta van Gogha, utwór w domenie publicznej
„Dama z gronostajem”, autorstwa Leonardo da Vinci, utwór w domenie publicznej

Sytuacja wygląda odmiennie w drugim przypadku. Chcąc zilustrować ten przykład, wcieliłam się w rolę „twórcy” i stworzyłam obraz, czerpiąc z dzieł Aleksandra Gierymskiego, Vincenta van Gogha i Leonarda da Vinci. „Twórca obrazu” łączy fragmenty różnych utworów, czerpiąc z różnych źródeł, tworząc nowy, zależny utwór. Patrząc na „obraz twórcy” nie tak łatwo rozdzielić, zaczerpnięte z innych utworów fragmenty.

Fot. 2.

„CC 4-famous” autorstwa Anny Pluszyńskiej jest objęty licencją CC BY 4.0 i jest pochodną dzieł: „Żydówka z pomarańczami” autorstwa Aleksandra Gierymskiego, utwór w domenie publicznej; „Gwieździsta noc” autorstwa Vincenta van Gogha, utwór w domenie publicznej; „Dwanaście słoneczników w wazie” autorstwa Vincenta van Gogha, utwór w domenie publicznej; „Dama z gronostajem”, autorstwa Leonardo da Vinci, utwór w domenie publicznej

Dzieło zależne, takie jak „CC 4-famous” może być rozpowszechniane na wolnej licencji CC, z zastrzeżeniem, że „twórca obrazu” uwzględni warunki licencji wszystkich utworów, których fragmenty zostały wykorzystane w nowym dziele. Należy jednak pamiętać, że nie wszystkie licencje są kompatybilne. O kompatybilności poszczególnych licencji można więcej przeczytać tu: https://wiki.creativecommons.org/wiki/Wiki/cc_license_compatibility. Ponieważ utwory Aleksandra Gierymskiego, Vincenta van Gogha i Leonardo da Vinci są w domenie publicznej, tworząc dzieło zależne mogę udostępnić utwór na jednej z następujących licencji Creative Commons: CC-BY, CC-BY-SA, CC-BY-NC, CC-BY-NC-SA lub oznaczyć utwór licencją CC0. Ja wybrałam licencję CC-BY 4.0.

Kolekcja utworów a remiks © 2023 by Anna Pluszyńska is licensed under CC BY 4.0 

Rozumienie misji instytucji kultury zmieniło się na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat. Wyraźnie można zaobserwować stopniowe przesuwanie się akcentu z koncentrowania na kolekcji ku budowaniu relacji z odbiorcami. W tym kontekście szczególnego znaczenia w ostatnich latach nabiera proces cyfryzacji zasobów dziedzictwa. Było to nadzwyczaj widoczne w trakcie pandemii Covid-19. Za sprawą cyfryzacji grupa odbiorców instytucji radykalnie się poszerzyła: nie są nią tylko ci, którzy przechodzą przez drzwi galerii czy muzeów, ale potencjalnie wszyscy, którzy mają dostęp do internetu. Jednak zdaniem Laurajane Smith dostęp do kolekcji to dopiero początek. O znaczeniu dziedzictwa kulturowego nie świadczy sam obiekt, ale to w jaki sposób z niego korzystamy . Oznacza to, że jeśli przyjmujemy, że dziedzictwo kulturowe jest dobrem wspólnym to sam dostęp do „kolekcji w postaci plików przechowywanych na serwerach z perspektywy odbiorcy niczym nie będzie się różnić od tych trzymanych w magazynach. Obywatel, będący współwłaścicielem tego zasobu, oczekuje więc dziś nie tylko dostępu, ale i możliwości wykorzystania dziedzictwa według swoich potrzeb i zgodnie z prawem”. Szerokie udostępnianie zdigitalizowanych zasobów dziedzictwa kulturowego to zatem element społecznej misji instytucji kultury.

Celem Open GLAM jest zapewnienie możliwie otwartego (z możliwie najmniejszą liczbą ograniczeń praw autorskich) i bezpłatnego dostępu do dziedzictwa kulturowego w środowisku cyfrowym (szczególnie do reprodukcji dzieł należących do domeny publicznej) oraz stwarzanie możliwości jego ponownego wykorzystania[1].

Logo Open GLAM, źródło: https://openglam.org/

Wdrażanie modelu otwartych zasobów jest czasochłonne i wymaga dużego zaangażowania, ale przynosi także wiele korzyści:

• Dzięki otwartości, zwiększa się przejrzystość i widoczność kolekcji, a tym samym wartość dla interesariuszy;
• Wdrożenie otwartości lepiej służy realizacji misji instytucji, polegającej na interakcji z odbiorcą i dzieleniu się dobrem wspólnym jakim jest dziedzictwo kulturowe;
• Tworzenie wysokiej jakości otwartych zasobów i umożliwianie ponownego wykorzystania dziedzictwa cyfrowego wspiera działania edukacyjne;
• Otwarte udostępnianie zbiorów stwarza nowe możliwości badań, odkrywania, ponownego wykorzystania i interpretacji a także intensyfikuje współpracę między badaczami i instytucjami;
• Wdrażanie otwartości przyczynia się do lepszego pozycjonowania instytucji pod kątem dalszego finansowania.

Otwieranie zasobów budzi jednak także obawy i wyzwania. Instytucje kultury przede wszystkim:

• obawiają się utraty przychodów i innych źródeł finansowania;
• nie chcą podejmować wyzwania, obawiając się naruszenia przepisów prawa autorskiego;
• nie otwierają swoich zasobów, obawiając się nieodpowiedniego ich wykorzystania, które może powodować zamierzone lub niezamierzone szkody;

Dla owocnego funkcjonowania kultury, sztuką jest stworzenie możliwości legalnego, masowego dostępu do intelektualnych dóbr, jednocześnie nie zniechęcając twórców do pracy kreatywnej. W związku z powyższym, kluczowe jest sformułowanie polityki zarządzania prawami autorskimi.

Powodów słuszności opracowania wewnętrznych zasad dotyczących praw autorskich do zbiorów instytucji kultury jest kilka. Po pierwsze stosowanie przyjętej polityki zarządzania prawami autorskimi ogranicza ryzyko naruszenia praw. Strategiczne podejście do zarządzania dobrami niematerialnymi będącymi własnością instytucji pozwala także ocenić potencjalne możliwości w realizacji misji instytucji. Spójny sposób podejmowania decyzji w tym zakresie, zapewnia jakość w całej organizacji, a przyjęte zasady dają gwarancję, że decyzje będą podejmowane konsekwentnie przy użyciu tego samego zestawu standardów. And last but not least dzięki sformułowanej polityce zarządzania prawem autorskim odbiorcy znają jasne zasady korzystania ze zbiorów, co sprzyja eksploatacji zasobów i działaniom edukacyjnym[3].

Wdrażanie polityki otwartości to angażujący proces. Warto jednak pamiętać o kilku kwestiach.

1. W pierwszej kolejności należy ocenić potencjał instytucji, sprawdzić na jakie wsparcie (organizacyjne, techniczne, finansowe) można liczyć; zastanowić się jakie szanse przyniesie instytucji otwartość; poświęć chwilę na obawy innych pracowników i przekonanie ich do otwartości; zidentyfikować interesariuszy, społeczności i użytkowników końcowych; poszukać sojuszników i dobrych przykładów; przetestować i stworzyć projekty pilotażowe.
2. Warto zacząć od audytu praw autorskich. W przypadku części zasobów będzie trzeba ustalić status prawny zasobów, a nabywając egzemplarz nowego utworu, zadbać od razu o prawa autorskie.
3. Organizacje GLAM mogę udostępniać w ramach otwartego dostępu następujące treści:
   • Zdigitalizowane dzieła, będące częścią kolekcji GLAM, których prawa autorskie wygasły
   • Utwory objęte ochroną autorskoprawną, stworzone przez twórców, którzy wyrazili zgodę na udostępnianie utworów z możliwie najmniejszymi ograniczeniami prawnymi.
   • Utwory, do których instytucja GLAM posiada prawa autorskie (np. opracowane przez pracowników instytucji)
   • Dozwolony rodzaj metadanych opracowanych przez instytucję GLAM
4. Główną zasadą otwartości jest to, by reprodukcje dzieł należących do domeny publicznej pozostały w domenie publicznej.
5. Wdrażając politykę dotyczącą praw autorskich instytucji należy wybrać odpowiednie narzędzie do oznaczenia praw autorskich. W tym celu można użyć Right Statement lub licencji Creative Commons. W tym drugim przypadku należy jednak pamiętać, że udostępnić utwór na licencji CC może jedynie właściciel praw autorskich (w przypadku utworów objętych prawem).
6. Warto podejmować działania edukacyjne: podnosić świadomość użytkowników, wyjaśniając jak mogą korzystać z dostępnych zasobów, co znaczy, że utwory są dostępne na licencji Creative Commons i że nie wszystkie licencje CC są że sobą kompatybilne (o kompatybilności licencji można przeczytać więcej tu: https://wiki.creativecommons.org/wiki/Wiki/cc_license_compatibility). Pamiętaj: informacja, że „utwór znajduje się w domenie publicznej” nie dla każdego jest czytelna.
7. Na zakończenie należy oceń ryzyko związane z kopiowaniem utworów i ich udostępnianiem oraz upewnić się, że opracowana polityka dotycząca praw autorskich jest zrozumiała i ma znaczenia dla odbiorców i ogółu społeczeństwa.

Przykładów instytucji, które z powodzeniem wdrożyły model otwartych zasobów jest wiele, ale najczęściej przywoływanym jest Rijksmusuem, które podjęło przed kilkoma laty rewolucyjne decyzje w zakresie zarządzania własnością intelektualną. Muzeum udostępnia w sposób otwarty i w wysokich rozdzielczościach zasoby ze swojej kolekcji, zachęcając przy tym odbiorców do kopiowania i przekształcania dzieł sztuki. Takie podejście było jednak możliwe tylko dzięki radykalnym decyzjom, w tym tych dotyczących podpisywanych umów z właścicielami praw majątkowych. Jak pisze Aleksandra Janus: „Rijksmuseum proponuje posiadaczom praw majątkowych jedno z dwóch rozwiązań: udzielnie szerokiej licencji, która pozwoli na swobodne wykorzystanie utworów przez każdą osobę lub wąską licencję umożliwiającą jedynie pokazanie utworu w sieci. Muzeum nie negocjuje pośrednich rozwiązań, bo generowałoby to  dodatkowe koszty i utrudniało komunikację na zewnątrz (tzn. użytkownicy musieliby rozpoznawać i rozumieć różne warianty)”[4].

J.Vermeer, Mleczarka, z zasobów Rijksmuseum, utwór w domenie publicznej, źródło: https://www.rijksmuseum.nl/en/rijksstudio/artists/johannes-vermeer/objects#/SK-A-2344,0

Dla wielu GLAM-ów prócz udostępniania zasobów ważną kwestią jest również zachęcanie do korzystania z utworów i do kreatywnej pracy. W tym obszarze także najczęściej przywoływanym przykładem jest konkurs Getty Museum Challenge, uruchomiony przez J.Paul Getty Museum. Muzeum zachęcało odbiorców do interpretacji swoich ulubionych dzieł sztuki wykorzystując przedmioty codziennego użytku. Pomysł szybko zyskał uznanie, a nawet naśladowców. Muzeum Narodowe w Warszawie przeniosło pomysł na grunt polski i tak powstało wyzwaniem #niebawemwMNW.

Open GLAM © 2023 by Anna Pluszyńska is licensed under CC BY 4.0  

Polityka otwartości. Zachęta - Narodowa Galeria Sztuki w Warszawie

Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki w Warszawie to państwowa instytucja kultury, która od roku 2011 realizuje politykę zarządzania prawami autorskimi, wpisaną w założenia projektu zwanego „Otwartą Zachętą”. Celem projektu jest „uczynienie zbiorów bardziej dostępnych dla publiczności”[1]. Z przeprowadzonych w roku 2020 badań (wywiadu z pracownikiem galerii, obserwacji, analizy tekstów i materiałów zastanych) wynika, że „instytucji przyświeca przekonanie, że "otwieranie" jest metodą na upowszechnianie sztuki, na ułatwianie dostępu do niej”[2]. Na decyzję o wdrożeniu polityki otwartości wpłynęła ponadto specyfika działania Galerii. Organizowane są bowiem wyłącznie wystawy czasowe, nie ma stałej ekspozycji kolekcji. „Oznacza to, że dzieła będące własnością instytucji większość czasu spędzają w magazynach. Prezentowanie publiczności tych dzieł w sieci, daje im niejako „drugie życie”[2]. Kolejną istotną kwestią jaka przyświecała Galerii by otwierać swoje zbiory było przeświadczenie, że „to co powstaje za publiczne pieniądze, jest publiczną własnością"[2]. Jeszcze inną kwestią było to, że w zasobach Zachęty są dzieła sztuki współczesnej, a więc większość zbiorów nadal podlega ochronie autorskoprawnej, tym samym tematyka praw autorskich do zbiorów jest dla instytucji szczególnie istotna.

Kluczową decyzją jaką podjęli pracownicy Zachęty był wybór odpowiedniego narzędzia, za pomocą którego miały być udostępniane zasoby instytucji. W związku z rosnącą popularnością i czytelnym przekazem podjęto decyzję o udostępnianiu zasobów z użyciem licencji Creative Commons[3]. We wprowadzanie polityki zarządzania prawami autorskimi byli zaangażowani pracownicy Zachęty, z ówczesną dyrektor na czele – Hanną Wróblewską. Pracownicy przeszli odpowiednie szkolenie organizowane przez Centrum Cyfrowe Polska, które poświęcone było praktycznemu wykorzystaniu licencji Creative Commons, mające na celu przygotowanie do wdrażania otwartości w instytucji. Kierując się poczuciem misji, podjęto decyzję, że wszelkie zasoby Zachęty będą możliwie szeroko udostępniane odbiorcom. Realizacja przyjętej polityki zarządzania prawami autorskimi miała charakter dwutorowy. Przede wszystkim, patrząc w przyszłość, zdecydowano, że w przypadku wszystkiego co będzie zamawiane/kupowane/pozyskiwane od 2011 roku już na początkowym etapie negocjowania umów zostaną wprowadzone zagadnienia licencji CC. Z drugiej strony rozpoczęto czasochłonny proces „otwierania” zasobów będących już w kolekcji instytucji, przy jednoczesnym weryfikowaniu praw jakie instytucja do tych dzieł posiada [3]. Wyznaczenie punktu granicznego okazało się dobrym rozwiązaniem, bo gdyby instytucja swoje działania rozpoczęła od inwentaryzacji, to upłynęłoby zbyt dużo czasu, aż w końcu udałoby się cel zrealizować. Takie działanie mogło by być zbyt frustrujące, pracownicy by się wypalili, a polityki otwartości nie udałoby się wdrożyć.

W praktyce, Zachęta przede wszystkim nabywając egzemplarz utworu zabiega o przeniesienie na instytucję praw autorskich majątkowych w możliwie szerokim zakresie, na różnych polach eksploatacji, w tym także prawo do tworzenia dzieł zależnych (adaptacji, przeróbek, tłumaczeń). Ponadto negocjuje z autorami, że w razie powstania nowych pól eksploatacji utworu (nieznanych w chwili podpisania umowy), zobowiązuje ich do przeniesienia praw na instytucję w ramach wynagrodzenia otrzymanego na podstawie pierwotnie podpisanej umowy. Działanie to zabezpiecza instytucję przed ewentualnymi utrudnieniami prawnymi w realizacji misji upowszechniania. Dodatkowo Galeria, zachęca twórców do udostępniania osobom trzecim reprodukcji dzieła na licencji Creative Commons, w wersji: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach 4.0 [4].

Z badań wynika, że podejście twórców współpracujących z Zachętą do licencji CC bywa bardzo różne. Moja rozmówczyni stwierdziła: „Przeważa jednak zaufanie do nas i do naszego działania. Nie prowadzę statystyk, jednak mogę powiedzieć, że większość twórców i twórczyń zgadza się na proponowane warunki (część nie przywiązuje po prostu do tego większej wagi, część jest zadowolona z takiej polityki)”[2]. „Umowy są podpisywane z artystami i autorami na zasadzie wyboru. Mówimy, że jesteśmy instytucją publiczną, publikujemy na takich i takich licencjach. Jeśli jednak ta osoba mówi nie, to ona ma do tego prawo”[5]. „Otwarte licencje nie mogą być postrzegane jako aparat nacisku. Odpowiedzią na reżim patentowy nie może być reżim wolnościowy”[6].

Z wypowiedzi pracowników Zachęty wynika, że najmłodsi artyści podchodzą do otwartości bardzo entuzjastycznie. Artyści starszego pokolenia mają większe obawy, które dotyczą przede wszystkim zachowania integralności ich prac [6], tzn. że dzieło zostanie wykorzystane lub przerobione w sposób niestosowny lub niezgodny z założeniami autora. Pojawiają się także kwestie komercyjne, choć one mają charakter drugorzędny [2]. Zachęta zapewnia, że jest otwarta na kompromis, gdy twórcy nie są przekonani do przyjętej polityki, ale konsekwentnie pozostaje przy licencjach Creative Commons. Wprowadza natomiast ewentualne ograniczenia takie, jak użycie niekomercyjne czy brak zgody na tworzenie dzieł zależnych.

Do kluczowych korzyści, jakie przynosi instytucji „otwarte” podejście do praw autorskich należą nie tylko te podstawowe, związane z realizacją misji, ale także kwestie promocyjne i wizerunkowe. Korzyści mają ponadto charakter pragmatyczny, bo ułatwiają codzienną pracę w instytucji, według tego samego zestawu standardów. Dzięki przyjętej polityce formułowane są również jasne zasady dla użytkowników, chcących korzystać z utworów bez naruszenia prawa autorskiego.

Więcej o wynikach prowadzonych badań można przeczytać w artykułach:

• Pluszyńska, A. (2020). Copyright Management by Contemporary Art Exhibition Institutions in Poland: Case Study of the Zachęta National Gallery of Art. Sustainability, 12(4498), 1–23. https://doi.org/ttps://doi.org/10.3390/su12114498
• Pluszyńska, A. (2020). Prawo autorskie w instytucjach kultury. Polityka otwartości na przykładzie galerii i muzeum. W: Zarządzanie w kulturze. Teoria i praktyka, red. A.Pluszyńska, A.Konior, Ł.Gaweł, WUJ, Kraków 2020, s. 38-48. https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/item/252446/pluszynska_konior_gawel_zarzadzanie_w_kulturze_2020.pdf?sequence=1&isAllowed=y

Polityka otwartości. Zachęta - Narodowa Galeria Sztuki w Warszawie © 2023 by Anna Pluszyńska is licensed under CC BY 4.0 

[1] Wywiad z Hanną Wróblewską, dyrektor Zachęty, na temat programu Otwarta Zachęta. Dostęp online: http://koed.org.pl/?p=6877&lang=pl
[2] Fragment wypowiedzi rozmówczyni
[3] „O nas/Otwarta Zachęta”, źródło: www.zacheta.art.pl
[4] Treść licencji dostępna na stronie: https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.en
[5] Moraczewska M., Łuka K. Marta Moraczewska i Katarzyna Łuka rozmawiają o otwartości w publicznych instytucjach kultury i nowych sposobach realizacji ich misji z Hanną Wróblewską, dyrektor Zachęty -- Narodowej Galerii Sztuki w sierpniu 2013 roku. Dostęp online: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Wst%C4%99p_wolny._Rozmowy_o_otwarto%C5%9Bci_w_instytucjach_kultury_-_Hanna_Wr%C3%B3blewska.webm, materiał dostępny na licencji CC-BY-CA 3.0
[6] Wróblewska, H., Otwarta Zachęta. W: Otwartość w publicznych instytucjach kultury; Otwartość w publicznych instytucjach Hofmokl, J.; Tarkowski, A.; Śliwowski, K., Eds.; Creative Commons Polska: Gdansk-Warsaw, Poland, 2011, p. 8

Polityka otwartości. Muzeum Historii Polski

Muzeum Historii Polski (w skrócie MHP) jest państwową instytucję kultury, utworzoną w roku 2006, która po kilku latach swojego istnienia – w roku 2015 opracowała Deklarację Polityki Otwartości MHP. Należy dodać, że w momencie formułowania Deklaracji, instytucja była „w organizacji”, co oznacza, że dopiero tworzyła swoją pierwszą wystawę stałą.

Na podstawie przeprowadzonych badań (wywiadu i analizy danych zastanych) proces wdrażania polityki otwartości składał się z kilku etapów (rys. 1).

Rys. 1. Etapy procesu wdrażania polityki otwartości w MHP. 
Etapy procesu wdrażania polityki otwartości w MHP © 2022 by Anna Pluszyńska is licensed under CC BY 4.0 

Impulsem do działań była inicjatywa jednej osoby, która pracowała wówczas w instytucji i jednocześnie współpracowała z organizacjami działającymi na rzecz otwartych zasobów. Proces wdrażania polityki otwartości rozpoczął się od przeprowadzenia kilku warsztatów z pracownikami, które miały na celu rozpoznanie jakie korzyści przyniosłoby wdrożenie polityki otwartości w muzeum i do czego ta otwartość mogłaby służyć? W warsztatach uczestniczyli pracownicy różnych działów, szczególnie tych mogących mieć styczność z otwartymi zasobami (jak np. działu zbiorów, działu edukacji, działu wydawniczego). Na tym wstępnym etapie procesu wdrażania polityki otwartości ujawniły się różne postawy pracowników wobec pomysłu. Dużo obaw miały głównie osoby starsze i pracownicy działu zbiorów. Większy entuzjazm był zauważalny wśród osób młodych i pracowników działu edukacji. Wydaje się, że te obawy mogły wynikać z niewiedzy lub lęku przed nieznanym. Co potwierdzają rozmówcy, te trudności udało się zażegnać głównie z tego powodu, że prace przygotowawcze i wdrożeniowe były koordynowane przez osobę znającą dobrze instytucję i budzącą zaufanie wśród pracowników. Ważne ponadto było to, że wdrażanie polityki zarządzania prawami autorskimi miało w pełni charakter partycypacyjny. Zaangażowanie pracowników różnych szczebli i z różnych działów, ale również ich chęć do wdrożenia polityki otwartości okazała się kluczowa, by proces zakończył się sukcesem.

Ważnym krokiem wdrażania otwartości było podjęcie decyzji o implementowaniu licencji Creative Commons w stosunku do wytwarzanych, pozyskiwanych i przekazywanych materiałów i zasobów chronionych prawem autorskim. Warto przy tym zaznaczyć, że choć polski oddział CC powstał w roku 2005, to w chwili tworzenia polityki otwartość MHP otwarte licencje nie były często stosowane przez instytucje kultury, a wiedza pracowników na ich temat była raczej pobieżna. Z tego też powodu zaplanowano szkolenia dla pracowników, których głównym celem było pozyskanie wiedzy szczegółowej na temat obowiązujących przepisów prawa autorskiego oraz reguł funkcjonowania otwartych licencji Creative Commons (w skrócie CC).

Kolejnym etapem wdrażania polityki otwartości w instytucji kultury był audyt posiadanych zbiorów i praw autorskich do nich. Muzeum Historii Polski w trakcie pracy nad polityką otwartościową był w bardzo korzystnej i nie często spotykanej sytuacji. Ponieważ kolekcja dopiero była gromadzona, wykonanie takiego audytu nie było zbyt czasochłonnym i trudnym zadaniem.

W ramach projektu „Otwartego Muzeum” zostało przeprowadzone ponadto badanie rozpoznające sieciowe otoczenie i potrzeby odbiorców Muzeum Historii Polski. Badania pozwoliły na dookreślenie możliwości i zasobów (finansowe, ludzkie, organizacyjne etc.), jakimi dysponuje muzeum oraz zlokalizowanie obszarów, w których potencjał nie jest w pełni wykorzystywany.

Ostatnim etapem wdrożenia wdrażania polityki otwartości było opublikowanie przez Muzeum pisemnej Deklaracji (Polish History Museum. Annual Report 2015, 2015). Treść Deklaracji została przekazana drogą oficjalną do instytucji nadzorującej (Ministerstwa Kultury) i opublikowana na stronie internetowej muzeum. Z treścią deklaracji można się zapoznać na stronie muzeum: https://muzhp.pl/polityka-otwartosci

Proces wdrażania polityki otwartości jest procesem ciągłym, wymagającym od instytucji stałego monitorowania prowadzonych działań i gdy zajdzie taka potrzeba usprawniania obranych rozwiązań. Niemożliwe wydaje się udzielenie uniwersalnych rad, jak zarządzać prawem autorskim do treści. Czas pandemii Covid-19 w roku 2020 w dużej mierze jednak zweryfikował słuszność podjętych przez MHP decyzji. W chwili zamknięcia instytucji kultury cała działalność przeniosła się do sieci. Tworząc dedykowaną stronę „Muzeum online”, instytucja nie miała problemów natury prawnej, by własne zasoby i materiały udostępniać. Korzyścią wprowadzenia polityki otwartości było przede wszystkim wyczulenie na aspekty prawne do posiadanych zasobów. Pracownicy od kilku lat pilnują, aby mieć pełną dokumentację na temat własności dzieła i praw do niego. Spójny sposób podejmowania decyzji przy użyciu tego samego zestawu standardów zapewnia jakość w całej organizacji.  Ponadto dzięki sformułowanej polityce otwartości sami pracownicy, ale przede wszystkim odbiorcy znają jasne zasady korzystania ze zbiorów, co sprzyja ich eksploatacji i działaniom edukacyjnym.

Więcej na ten temat można przeczytać tu:

• Pluszyńska, A. (2022). Copyright management in museums: Expendiency or necessity? Museum International, 73(291–292), 132–143. https://doi.org/10.1080/13500775.2021.2016281
• Pluszyńska, A. (2020). Prawo autorskie w instytucjach kultury. Polityka otwartości na przykładzie galerii i muzeum. W: Zarządzanie w kulturze. Teoria i praktyka, red. A.Pluszyńska, A.Konior, Ł.Gaweł, WUJ, Kraków 2020, s. 38-48. https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/item/252446/pluszynska_konior_gawel_zarzadzanie_w_kulturze_2020.pdf?sequence=1&isAllowed=y

Polityka otwartości. Muzeum Historii Polski © 2023 by Anna Pluszyńska is licensed under CC BY 4.0